Πολλά έχουν λεχθεί για
την ελευθερία, ενώ ακόμα περισσότεροι έχουν θυσιαστεί στο βωμό της για να
απολαμβάνουμε σήμερα αυτό το πολύτιμο «αγαθό». Όμως πόσο ελεύθεροι είμαστε, ή
πόσο νομίζουμε ότι είμαστε; Μια συνοπτική εξέταση, σχετικά με το πως ορίζουμε
και αντιλαμβανόμαστε την ίδια την ελευθερία, θα μας βοηθήσει να προσεγγίσουμε
το θέμα καλύτερα: Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, ήδη από τα μέσα του 18ου αιώνα συσχετίζει την ελευθερία με την
αλληλεγγύη και αλληλοϋποστήριξη, μιας και θεωρεί ότι εξυπηρετούν τον
απώτερο στόχο του ανθρώπου, που δεν είναι άλλος από την εξασφάλιση της αυτοσυντήρησης
(ικανοποίησης των βασικών αναγκών του για τροφή, στέγη κλπ). Μάλιστα, τα ίδια
συστατικά αποτελούν και τη βάση για το «κοινωνικό συμβόλαιο» μεταξύ πολιτών-κυβερνόντων
όπως ο Ρουσσώ αποτυπώνει στο ομώνυμο βιβλίο του «κοινωνικό συμβόλαιο». Στο
βιβλίο του τονίζει ότι ενώ «αποτελεί ισχυρή δέσμευση και υπέρτατο συμβόλαιο (το
συμβόλαιο από μόνο του), εντούτοις στοχεύει στη διασφάλιση της ελευθερίας
του κάθε πολίτη, καθώς ο πολίτης δεν δεσμεύεται απέναντι σε κάποιον άλλο,
αλλά απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό (Ζ. Ζ. Ρουσσώ, 1762). Για το ίδιο θέμα,
βέβαια, είχε ασχοληθεί νωρίτερα ο Χομπς, στο έργο του «Λεβιάθαν» (1651), όπου περιγράφει
τη μεταβίβαση των ατομικών ελευθεριών σε ένα άτομο ή μια ομάδα ατόμων (πολιτική
κοινότητα, κράτος) από τους πολίτες: «Το άτομο εκχωρεί τα προ – κοινωνικά
(φυσικά) του δικαιώματα στη πολιτική κοινότητα (κράτος), για να αποφύγει το
μαρτύριο της ανασφάλειας και αυτοσυντήρησης (όταν βρίσκεται εκτεθειμένο στους
νόμους της φύσης)».
Όμως που
πήγε αυτό το συμβόλαιο; Σε αυτό το σημείο, απαντάει ο ίδιος
ο Ρουσσό μιας και στον ορισμό που δίνει για την ελευθερία, διακρίνει δύο
διαστάσεις: την υλική και την ψυχολογική. Στις δύο αυτές διαστάσεις
(υλική και ψυχολογική), σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ο «κοινωνικός μιμητισμός» των ατόμων, τον οποίο θεωρεί υπαίτιο για την
καταστροφή της ατομικής αυθεντικότητας και ατομικής γνώμης. Κάνοντας μια
αναγωγή των λεγόμενων αυτών στα Ελληνικά δεδομένα, μπορούμε εύκολα να
αναγνωρίσουμε παρόμοιους παράγοντες που αποδεικνύουν αυτό το μιμητισμό, όπως
μιμητισμό στο ρουχισμό (μέχρι πρότινος έντονη ξενομανία), στη πολιτική σκέψη,
στο τρόπο διασκέδασης, ομιλίας και άλλα. Με γνώμονα, λοιπόν, τα προαναφερθέντα,
μπορεί κάποιος εύκολα να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το εκάστοτε «κοινωνικό
συμβόλαιο» γίνεται έρμαιο του «κοινωνικού μιμητισμού» αλλά και των
επικοινωνιολόγων που χειρίζονται αριστοτεχνικά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (τα γνωστά
σε όλους παπαγαλάκια), χωρίς φυσικά να ικανοποιούνται (ή να ικανοποιούνται
υποτυπωδώς) οι αρχικές ανάγκες των πολιτών, έναντι των ελευθεριών που
παραχωρήθηκαν..
Για
ποιά ελευθερία μιλάμε και τελικά ποια είναι αυτή που μας μένει;
Όπως αναφέρθηκε νωρίτερα, προσφέρουμε καθημερινά τις ελευθερίες μας έναντι
ανταλλαγμάτων, και το κάνουμε είτε ακούσια είτε εκούσια. Στο κράτος: Για να ξεφύγουμε
(αρχικά) από τους βασικούς όρους επιβίωσης, όπου μέσω της κοινωνίας
μοιραζόμαστε εργασίες-θέσεις που εξασφαλίζουν διατροφή και ασφάλεια, σε
αντίθεση απ’ ότι θα είχαμε εάν ήμασταν άμεσα εκτεθειμένοι στα στοιχεία της
φύσης. Στις αθλητικές ομάδες: Για να
μοιραστούμε την χαρά της κοινωνικότητας, και της προστιθέμενης αξίας για εμάς,
κάθε φορά που η ομάδα μας κατακτά ένα τίτλο. Στα κόμματα (αριστερά, δεξιά κλπ): Για να τοποθετήσουμε τη πολιτική
μας σκέψη (μέχρι πρότινος), την αντίληψή μας σε σχέση με την απόκτηση και
διανομή ατομικών και δημόσιων αγαθών ή ακόμα και το «στάτους» που θέλουμε να
δείχνουμε στην κοινωνία. Επίσης, στα κόμματα ως προστιθέμενη αξία ως
κυριαρχούσα ομάδα εξουσίας, ή επηρεασμού.
Στην οικογένεια :(π.χ. σε αναπτυσσόμενες
χώρες η ύπαρξη πολλών παιδιών θεωρείται κοινωνική εξασφάλιση για τα γηρατειά).
Επίσης, η οικογένεια ως η πρώτη εν δυνάμει ομάδα επηρεασμού και εξουσίας, και
ως προστιθέμενη αξία στην ατομική αξία. Στα
πανεπιστήμια: Όπου η ομάδα επηρεασμού και η προστιθέμενη αξία συνδέεται με
ειδικές γνώσεις. Μάλιστα, ο συνδυασμός των πανεπιστημίων
και των κομμάτων παράγουν ακόμα
μεγαλύτερη προστιθέμενη αξία (πάρτι, δημοσιότητα, σημειώσεις μαθημάτων,
κομματικές καριέρες και εναλλακτικοί δρόμοι εξουσίας) μιας και εκεί
θεσμοθετείται η έννοια του κομματικού κράτους [με φωτεινές εξαιρέσεις]. Στα σχολεία, όπου η επιλογή σχολείων
γίνεται με γνώμονα το γόητρο (ναι υπάρχει και στα σχολεία), αλλά και μερικές
φορές με κομματικά κριτήρια. (πως αλήθεια να ξεχάσω το 2006 όπου συνάντησα σε
δημοτικό σχολείο πανό από πορείες μόνιμα αναρτημένο, αλλά και φωτογραφίες από
πορείες στον πίνακα ανακοινώσεων). Στα
ΜΜΕ, όπου η σύγχρονη τάση είναι να μας υποδεικνύουν φερόμενοι ως δημοσιογράφοι
πως και τι να σκεπτόμαστε (χαρακτηριστική η περίπτωση «δημοσιογράφων» που
ρωτούν συναδέλφους τους να πουν τη γνώμη τους για τα γεγονότα).
Και σήμερα, ύστερα από
όλα αυτά, και μετά από αρκετά χρόνια από αυτές τις αποτυπώσεις της έννοιας της
ελευθερίας, βρίσκονται κάποιοι στην «εξουσία» και ανταλλάσσουν –στο όνομά μας!!!-
αυτές τις παραχωρημένες ελευθερίες μας, με τη διατήρηση των θέσεων και
προνομίων τους.. Αλήθεια, μέχρι πότε θα
το επιτρέπουμε αυτό, να ανταλλάσσουν ερήμην μας, την υποταγή μας, τις
ελευθερίες μας με τις καρέκλες τους; «Οι ελεύθεροι λαοί οφείλουν να
μάχονται με όλες τους τις δυνάμεις εναντίον σ' όποιον απειλεί την ελευθερία
τους, σ' όποιον καταπατάει τα εδάφη τους.» Ηρόδοτος (484 – 425 π.Χ.)
Πέτρος
Βιολάκης
Υποψήφιος
Διδάκτορας
Πολιτικές
και Κοινωνικές Επιστήμες
Πανεπιστήμιο Exeter (UK)
